Gdzie były pierwsze Koluszki ?

   Co pewien czas powraca spór dotyczący położenia najstarszych Koluszek. Nawet wydana przez Urząd Miejski książka „Dzieje Koluszek” stwierdza, iż rozwiązanie tej zagadki „czeka na wnikliwego badacza”. W tym artykule, korzystając z posiadanych materiałów, postaramy się tę sprawę wyjaśnić.

   Należy tu podkreślić, iż tereny obecnej gminy Koluszki należały przez długi okres do różnych ziem, województw a nawet państw. Zachodnia część terenów obecnej gminy Koluszki wchodziła w skład Ziemi Łęczyckiej należącej do Królestwa Polskiego. Podczas gdy strona wschodnia (między innymi obszary dzisiejszych wsi: Katarzynów, Wierzchy, Długie, Świny, Regny, Lisowice), podobnie jak pobliski Jeżów i Budziszewice, przynależała od końca XIII wieku do Księstwa Mazowieckiego. Składało się ono z trzech województw: rawskiego, płockiego i mazowieckiego, zamieszkałych przez Mazurów (czyli Mazowszan). Księstwo to jako dzielnica Konrada I (młodszego syna Kazimierza Sprawiedliwego), zostało lennem Polski.  W 1306 roku Książę Władysław Łokietek zjednoczył dużą część ziem polskich, jednak Mazowsze nie weszło w skład tworzonego Królestwa Polskiego i pozostało odrębnym księstwem. Ówczesna granica przebiegała na zachód od Jeżowa w okolicach miejscowości Redzeń – Rochna– Przecław i przez lata była granicą państwową.
Księstwo Mazowieckie przez trzy wieki pozostawało pod panowaniem linii Piastów Mazowieckich, w miarę wygasania ich linii (w latach 1462 - 1526), było fragmentami przyłączane do Królestwa Polskiego.

   Zarys (linia przerywana) granicy dawnych województw: rawskiego i łęczyckiego widać dokładnie na „Mapie Województwa Łęczyckiego” z końca XVIII wieku. Na wspomnianym szkicu bez trudu odnajdziemy wieś Koluszki nad Mrogą... innych Koluszek wówczas nie było! Na terenie gdzie obecnie znajduje się miasto i stacja kolejowa, jeszcze w czasach rozbiorów rósł lat.

Mapa Województwa Łęczyckiego z końca XVIII wieku

   Według „Mapy Topograficznej Królestwa Kongresowego” tworzonej w latach 1833 – 39, wieś i dwór Koluszki były usytuowane nad rzeką Mrogą podpisaną nazwą „Gałkówka”. Biegły stamtąd dwie drogi w kierunku projektowanej wówczas linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Pierwsza w stronę gęsto zabudowanej miejscowości Felicjanów Kolonia a jej odgałęzienie dochodzi do wsi Jeziorko. Trasa drugiej z dróg wychodzących z dworu Koluszki, w większości pokrywa się z obecną ulicą Brzezińską, posiada charakterystyczny zakręt i rozgałęzienie koło stojącego wówczas krzyża. Dalej przechodzi przez las a następnie kończy swój bieg nie dochodząc do linii kolei lecz wpadając w inną poprzeczną drogę. Całość terenów obecnego miasta Koluszki zajmowały lasy i pola.

Mapa Topograficzna Królestwa Kongresowego z lat 1833 - 39

   Punktem zwrotnym w dziejach Koluszek była budowa Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej, która przez Koluszki połączyła Łódź z linią Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.
Na styku obu kolei powstała stacja, która zaczerpnęła swą nazwę od sąsiadującego ze sobą majątku Koluszki. W ten sposób stara wieś Koluszki nad Mrogą użyczyła swego imienia: kolejowej stacji oraz powstałej później osadzie (obecnemu miastu). Można w tym miejscu wysnuć przypuszczenie, iż gdyby przykolejowy majątek nosił inną nazwę, to obecnie miasto i gmina może nazywałoby się Żakowice i Felicjanów.

   Cezary Jabłoński w swej pracy „Z problemów urbanizacji Koluszek” stwierdził, iż w ostatnich dekadach IXI wieku nic nie wskazywało na przyszły awans Koluszek. Gdyż od czasu położenia torów Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej do 1881 r. wyraźny wzrost zabudowy mieszkalnej objął jedynie tereny przy stacji kolejowej oraz w niewielkim stopniu Żakowic. Spostrzeżenia te potwierdza lektura mapy z końca XIX wieku. Możemy na niej zaobserwować, iż pod względem gęstości zabudowy pobliskie wsie Katarzynów i Żakowice przewyższały zarówno wieś Koluszki nad Mrogą jak i osiedle przy stacji kolejowej (liczącą niewielką liczbę zabudowań). Na wspomnianej mapie bez trudu odnajdujemy bez trudu zarysy kilku obecnych ulic (np.: Brzezińskiej, Partyzantów, 11 Listopada), które zapewne były wówczas gruntowymi drogami wśród pól i lasów.

Mapa z przełomu XIX i XX wieku.

   We wspomnianej wcześniej pracy C. Jabłońskiego czytamy, iż początek rozbudowy osady przy stacji kolejowej Koluszki przypada na rok 1900. Wówczas, właściciel dóbr koluszkowskich Władysław Turobojski rozpoczął wyprzedaż działek budowlanych w okolicy stacji kolejowej. Zabudowę tych terenów prowadzono w sposób spontaniczny i bezplanowy, zasiedlając coraz nowsze tereny. Tak więc, niemal całe obecne miasto Koluszki zostało zbudowane w XX wieku. Powyższa obserwacja każe więc traktować „z przymrużeniem oka” deklaracje niektórych mieszkańców, którzy nazywają siebie samych „koluszkowianami z dziada pradziada”... no chyba że ich przodkowie wywodzą się ze wsi Koluszki nad Mrogą, która leży w gminie Brzeziny... 



Bibliografia:
C. Jabłoński, Z problemów urbanizacji Koluszek, Rocznik Łódzki, Tom XXXIII, 1983 r.
Z. Gloger Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903
J. Józefecki i M. Piekut Zarys dziejów Jeżowa, Łowicz 1985 r.