W guberni piotrkowskiej 

   W 1867 roku, w wyniku represji po Powstaniu Styczniowym, władze carskie przeprowadziły reformę administracyjną, w której wyniku z części dotychczasowych trzech guberni (warszawskiej, kaliskiej i kieleckiej) utworzono gubernię piotrkowską. Na obszarze Królestwa Polskiego stanowiła ona długi wąski pas, ciągnący się między gubernią kaliską od zachodu a radomską i kielecką od wschodu. 

Herb guberni piotrkowskiej

   W książce „Rys geografii Królestwa Polskiego” z 1887 roku odnajdujemy następujący opis guberni piotrkowskiej, powiatu brzezińskiego oraz wzmianki o Koluszkach:

„Gubernia Piotrkowska graniczy od północy z gub. Warszawską i Kaliską; od zachodu z gub. Kaliską (rz. Warta); od południo-zachodu – ze Szlązkiem; od wschodu z gub. Kielecką i Radomską (rz. Pilica). Dzieli się na 8 powiatów a mianowicie: Piotrkowski, Rawski, Brzeziński, Łódzki, Łaski, Częstochowski, Nowo-Radomski, Będziński. Położenie guberni, szczególniej w części północnej, jest płaskie, w południowych dopiero powiatach: Częstochowskim i Będzińskim, występują wzgórza, jak np. w okolicy Częstochowy i Olsztyna. Grunta niezbyt urodzajne szczególniej w Rawskiem, o czem świadzczy także przysłowie, które mówi, że tam:

Las – to leszczyna,
Wróbel - to zwierzyna
Ryby – to karaski,
A grunt pszenny – piaski.

   I rzeczywiście, najwięcej jest gruntów piaszczystych szczególniej w powiatach: Piotrkowskim, Nowo-Radomskim, Brzezińskim, Rawskim; grunta znowu gliniaste ciągną się pobrzeżem Pilicy, a także po linii równoległej do kierunku drogi żelaznej, począwszy od Piotrkowa do Koluszek; ztąd przyjmują kierunek północno-zachodni i dochodzą do Zgierza (pow. Łódzki). O ile jednak przemysł rolniczy nie mógł znaleźć odpowiednich okoliczności dla swojego rozwoju, o tyle za to przemysł stoi w gub. Piotrkowskiej najwyżej ze wszystkich gubernij Królestwa Polskiego. Szczególniej nim się odznacza miasto Łódź. W całej guberni przeważa przemysł bawełniany i wełniany. Ludność gub. Piotrkowskiej ma 837,928 mk., czyli na 1 milę, przy obszarze 222,5 m., wypada 3316,5. Fabryk posiada najwięcej z całego Królestwa, bo aż 12,976 (zaliczono tu wszakże piekarnie, których jest w gub. 490); robotników w nich jest 60,516, a wartość produkcyi wynosi 76,592,459 rs. Lasy przetrzebione, jednak zajmują jeszcze przestrzeń blizko 50 mil. Gubernia Piotrkowska ma dosyć udogodnioną komunikacyę. Przez sam środek guberni przechodzi droga żel Warszawsko-Wiedeńska przez powiaty: Brzeziński, Piotrkowski, Nowo-Radomski, Częstochowski i Będziński. Przez powiaty Brzeziński i Łódzki (do Łodzi) dochodzi odnoga drogi Warszawsko-Wiedeńskiej pod nazwiskiem drogi Farbyczno-Łódzkiej. – od stacyi Koluszki. Nareszcie przez powiat Brzeziński przechodzi gałąź drogi żel. Iwanogrodzko-Dąbrowskiej od Bzina (gub. Radomska, pow. Konecki) do Koluszek. Wody gub. Piotrkowskiej spływają głównie do dwu rzek: Pilicy i Warty. Te jednak pod względem komunikacyi wielkiej przysługi nie oddają, gdyż Pilica jest spławna dopiero od Sulejowa a Warta w granicach gub. Piotrkowskie wcale nie spławna.”  

Gubernia piotrkowska na mapie Kraju Nadwiślańskiego (Карта Привислинского края) z 1896 r.

Powiat Brzeziński

   „Brzeziny, m. pow. nad Moszczenicą (do Bzury), 6,30 mk. W Brzezinach jest 25 zakładów tkackich których produkcya wynosi 159,000 rs. W powiecie Brzezińskim jest 6 przędzalni bawełny, 1,990 tkackich warsztatów, 525 zakładów sukienniczych, 1 papiernia i 3 zakłady żelazne, oprócz innych. Lasy tylko w okolicach Ujazdu.

Główno, os. nad Mrogą (do Bzury), 2,045 mk. Założona przez Ziemowita, księcia mazowieckiego, 1427 r.

Stryków, os. nad Moszczenicą (do Bzury), 2,725 mk. Tu się urodził r. 1548 Maciej Stryjkowski, znakomity pisarz polski, autor dzieła p.t. „Która przedtem nigdy świata nie widziała kronika polska, litewska, żmudzka i wszelkiej Rusi”  - i wielu innych.

Będków, os. nad Wolborką (do Pilicy), 1,000 mk. Ruiny gmachu, który miał służyć za giełdę kupiecką. W okolicach wydobywają torf.

Tomaszów-Rawski, m. pow. nad Wolborką (do Pilicy), blizko 9,000 mk. Miasto fabryczne. Najwięcej fabryk sukna, z których najznaczniejsza Besiga, Knothego i innych. Ogólna produkcya Tomaszowa wynosi 3,200,000 rs. W lasach okolicznych ma być (1880 r.) urządzony zwierzyniec na przestrzeni 9,000 morgów, otoczony płotem 11 stóp wysokim, z 24 bramami. St. dr. żel. Iwanogrodzko-Dąbrowskiej.

Jeżów, os. nad Rawką czyli Jeżówką (do Bzury). Dom schronienia, farbiarnia wełny. Starożytny kościół, przez Piotra Dunina stawiany.

Ujazd, os. 1,200 mk., przy odnodze dr. żel. Iwanogrodzko-Dąbrowskiej z Ostrowca do Koluszek: fabr. cienkich wyrobów tkackich wełnianych i bawełnianych. W tutejszym kościele znajduje się piękny pomnik Andrzeja Olszowskiego, prymasa.

Starzyce, os. fabr. przy odnodze dr. żel. Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Cienkie wyroby tkackie.

Koluszki, zbieg dr. ż. Warszawsko-Wiedeńskiej i dr. żel. Fabr.-Łódzkiej z odnogą dr. żel Iwanogrodzko-Dąbrowskiej z Ostrowca do Koluszek.”



Bibliografia:
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Warszawa 1880–1902
K. Krynicki, Rys geografii Królestwa Polskiego, Księgarnia Paprockiego i S-ki, Warszawa 1887 r.