Przynależność administracyjna oraz kulturowa okolicznych miejscowości


   Wedle źródeł historycznych, Koluszki były pierwotnie wsią położoną nad rzeką Mrogą i należały do powiatu brzezińskiego. Natomiast Brzeziny, posiadające prawa miejskie już w 1332 roku, wraz z całym swym powiatem były częścią Ziemi Łęczyckiej (należącej od czasów Jagiellońskich do Prowincji Wielkopolskiej). 

   Co ciekawe, tereny obecnej gminy Koluszki należały przez długi okres do różnych ziem, województw a nawet państw. Zachodnia część terenów obecnej gminy Koluszki, wchodziła w skład Ziemi Łęczyckiej należącej do Królestwa Polskiego. 

   Wschodnie tereny dzisiejszej gminy Koluszki (między innymi obszary dzisiejszych wsi:  Katarzynów, Wierzchy, Długie, Świny, Regny, Tworzyjanki, Lisowice) , podobnie jak pobliski Jeżów i Budziszewice, przynależały od końca XIII wieku do Księstwa Mazowieckiego. Składało się ono z trzech województw: Rawskiego, Płockiego i Mazowieckiego, zamieszkałych przez Mazurów (Mazowszan). Księstwo to jako dzielnica Konrada I (młodszego syna Kazimierza Sprawiedliwego), zostało lennem  Polski.[1] W 1306 roku książę Władysław Łokietek zjednoczył dużą część ziem Polskich, jednak Mazowsze nie weszło w skład tworzonego Królestwa Polskiego („Korony”) i pozostało odrębnym księstwem. Ówczesna granica przebiegała na zachód od Jeżowa w okolicach miejscowości Redzeń – Rochna – Przecław i przez lata była granicą państwową. 

   Księstwo Mazowieckie przez trzy wieki pozostawało pod panowaniem linii Piastów Mazowieckich, w miarę wygasania ich linii (w latach 1462 - 1526), było fragmentami przyłączane do Królestwa Polskiego.

   W związku z pogranicznym charakterem położenia Koluszek w niniejszym opracowaniu przedstawione zostały obydwa województwa.

Ziemia Rawska 
   Gdy w nocy z 26 na 27 lutego 1462 roku, zmarł w Płocku ostatni władca Zachodniego Mazowsza – książę Władysław II. Król Kazimierz Jagiellończyk powołując się na umowy lenne, aktem z 7 grudnia 1462 roku włączył do Korony część ziem mazowieckich (w tym Ziemię Rawską) a Ziemię Płocką oddał Piastom panującym w Warszawie. Na mocy tego aktu cały teren obecnej gminy Koluszki znalazł się w obrębie jednego państwa - Królestwa Polskiego. 

   Województwo Rawskie dzieliło się na ziemie: Rawską, Sochaczewską i Gostyńską. Każda z nich miała po dwa powiaty. Rawska dzieliła się na powiaty: Rawski i Bielski, Sochaczewska: Sochaczewski i Mszczonowski, a Gostyńska: Gostyński i Gąbiński. Ziemie te były  zbliżone co do wielkości, w XVI wieku posiadały 100 parafii, 15 miast, 5093 łanów kmiecych z folwarcznymi i 558 zagród szlachty bezkmiecej. Województwo posiadało 2 senatorów większych tj. wojewodę i kasztelana rawskich oraz 2 mniejszych tj. kasztelanów: sochaczewskiego i gostyńskiego. Na terenie województwa były 3 starostwa grodowe: Rawskie, Sochaczewskie i Gostyńskie czyli każda z ziem miała swój własny gród. Sejmiki odbywały się w Rawie, Sochaczewie i Gąbinie, na których ziemie obierały po 2 posłów na sejm i po 2 deputatów na trybunał. Deputatów obierano co trzeci rok, tzn. corocznie jedna z ziem wybierała dwóch dla całego województwa.

  Mundurem wojewódzkim był szkarłatny kontusz z czarnymi wyłogami i biały żupan z literą „R” na guzach. Mówiono, iż litera ta jest pamiątką dawnej udzielności księstwa Rawskiego.

   Największym miastem województwa była stołeczna Rawa z zamkiem książąt mazowieckich. W zamku tym osadzano zwykle najdostojniejszych więźniów najczęściej schwytanych w czasie wojen. Gdy w roku 1562 została ustawiona kwarta, czyli czwarcizna dochodu z królewszczyzn przeznaczona na utrzymanie wojska stałego, pieniądze na ten podatek zwożono corocznie około Zielonych Świątek z całego kraju właśnie do Rawy. Wyznaczeni senatorowie i posłowie ze starostą rawskim przyjmowali je, liczyli i kwitowali ich pobór, stąd opłata ta przeszła do użycia jako „kwarta rawska”.

Ziemia Łęczycka
   W okresie wczesnofeudalnym, w XI i XII w. Prowincja Łęczycka obejmowała także obszar późniejszego Województwa Sieradzkiego (bez Wieluńskiego) oraz 3 kasztelanie: skrzyńską, żarnowską i małogojską leżące po prawej stronie Pilicy. Terytorium tej prowincji można określić na podstawie bulli gnieźnieńskiej z 1136 roku, na mocy której Papież Innocenty II zatwierdził majętności naszego najstarszego  arcybiskupstwa oraz należne mu świadczenia.

   Wczesnośredniowieczna prowincja obejmowała 8 kasztelanii, ośrodkami których były następujące miejscowości: Łęczyca, Sieradz, Wolbórz, Rozprza, Spicymierz, Skrzynno, Żarnów, Małogoszcz.

   W wyniku decyzji księcia Bolesława Krzywoustego, prowincja ta znalazła się w granicach dzielnicy senioralnej (wraz ze wschodnim i zachodnim Pomorzem, wschodnią Wielkopolską oraz Małopolską). Szczególną rolę odegrała bezpośrednio po śmierci Bolesława Krzywoustego. W latach 1138-1146 prowincja łęczycka (lub jak uważają inni sam gród łęczycki z przylegającymi dobrami) stała się oprawią wdowią dla księżnej - matki Solomei. Łęczyca obok Krakowa i Gniezna nabrała charakteru stołecznego. Tutaj księżna - wdowa przyjmowała książąt piastowskich, zagranicznych gości oraz dostojników kościelnych, m in. bliskiego sąsiada, arcybiskupa gnieźnieńskiego. Tutaj zapadały także ważne dla państwa decyzje.

   Po  wygnaniu Władysława w 1146 roku prowincja przeszła pod władanie następnego z kolei seniora – Bolesława Kędzierzawego. Na mocy woli Salomei i swych braci, dzielnicę łęczycką miał otrzymać Kazimierz Sprawiedliwy. W jej posiadanie wszedł on prawdopodobnie w 1173 roku, po śmierci Bolesława Kędzierzawego. Kazimierz Sprawiedliwy zmarł w 1194 roku. Pozostawił jednak dwóch małoletnich synów: Leszka  Białego i Konrada. W toku wydarzeń Łęczycą władał ostatecznie Leszek, starszy syn Kazimierza, którego śmierć datuje się na 1227 rok. Pozostawiony przez niego potomek, późniejszy – Bolesław Wstydliwy miał w chwili śmierci ojca półtora roku. Po  zgonie Leszka Białego rozpoczął się okres rywalizacji o spuściznę, do której zaangażował się także brat zmarłego – Konrad. Przypuszcza się że około 1229 roku zajął on lewobrzeżną część prowincji łęczyckiej a następnie opanował kasztelanie leżące za Pilicą, które oddał we władanie swemu synowi Bolesławowi. Przypuszcza się iż około roku 1240 wspomniane kasztelanie zapilickie zostały przyłączone do księstwa sandomierskiego i nie powróciły już nigdy pod administrację łęczycką. Trzeba także nadmienić, iż Konrad przekształcił Prowincję Łęczycką w księstwo. W 1247 roku, tuż po śmierci Konrada i wbrew jego ostatecznej woli, Księstwo Łęczyckie zostało zajęte przez syna zmarłego – Kazimierza księcia kujawskiego. W roku 1260 przeciwko ojcu Kazimierzowi, podniósł bunt syn – Leszek Czarny. W wyniku ugody między ojcem i synem, która miała miejsce przypuszczalnie około 1263 roku, Kazimierz powrócił do Łęczycy natomiast Leszek osiadł w Sieradzu, otrzymując południową część księstwa. Ten okres uważa się za powstanie odrębnych księstw: Łęczyckiego i Sieradzkiego, które z czasem określono mianem ziem, a pod koniec XIV wieku otrzymały rangę województw i istniały aż do rozbiorów.

   Dawne województwo łęczyckie było położone w dużej części w strefie nizinnej, obejmującej większą część ówczesnego powiatu łęczyckiego, cały orłowski i północne skrawki brzezińskiego. Reszta powiatu łęczyckiego i niemal cały brzeziński usytuowane były w strefie wysoczyznowej. Łęczyckie składało się z 3 powiatów: łęczyckiego, brzezińskiego i orłowskiego, posiadało także 3 sądy ziemskie a liczyło łącznie 4326 km² (koniec XVI w.). Łęczyckie graniczyło z województwami: kaliskim, brzeskim, kujawskim, rawskim, sieradzkim i  sandomierskim. W omawianym okresie województwo było jednym z najbardziej zaludnionych w kraju i liczyło ono: 74 parafie, 25 miasteczek i 875 wiosek oraz 4990 gospodarstw kmiecych, 577 gospodarstw szlachty zagrodowej, nie licząc znacznej ilości folwarków, zagród komorniczych i rzemieślników wiejskich.

   W XVI wieku Łęczyckie posiadało 5 senatorów, 2 większych: wojewoda i kasztelan łęczycki, 3 senatorów mniejszych, którymi byli kasztelanowie: brzeziński, inowłodzki i konarski. Miejscem gdzie odbywały się sejmiki była Łęczyca, gdzie szlachta obierała 4 posłów na sejmy, 2 deputatów trybunalskich oraz 1 komisarza na komisję radomską. Starostwem grodowym było Łęczyckie, niegrodowych natomiast było kilka: Inowłodzkie, Zgierskie, Kłodawskie. Powiatów było tyle, ile sądów ziemskich, bo zazwyczaj w dawnej Polsce szlachta mieszkająca w granicach danego powiatu, sądziła się w sądzie, którego siedzibą było miasto powiatowe. Ziemia Łęczycka dzieliła się na trzy powiaty i miała trzy sądy ziemskie: w Łęczycy, Orłowie i Brzezinach. Ziemia Łęczycka upamiętniła się w historii Polski, pierwszym wielkim zjazdem (wiecem) zwołanym w Łęczycy w 1180 roku przez Kazimierza Sprawiedliwego. Był to pierwszy zwołany przez króla „sejm prawodawczy narodu polskiego”, na który przybyli książęta, możnowładztwo, rycerstwo oraz wysocy dostojnicy kościelni. 

   Nazwa Łęczycan („Łęczan”) wywodzi się od wielkiej ilości łęgów czyli łąk, rozpościerających się nad Nerem i Bzurą, wśród których leżały ich siedliska. Licznie osiadłą tutaj szlachtę jako żyjącą wśród błotnistych nizin, nazywano żartobliwie „piskorzami”.

   Polan od Mazowszan przedzielali Łęczycanie, to też Nestor, wyliczając plemiona „Lachów”, wymienia kolejno najpierw Polan, potem Łutyczan (tak Łęczycan nazywał ze względu brzmień swego języka i pisma), a po nich Mazowszan. Sieradzanie, tak nazwani od głównego grodu swej ziemi Sieradza, mieszkali nad górną Wartą , odgraniczeni od Łęczycan bagnistym Nerem. Łęczycanie i Sieradzanie wywodzili się z plemion Lechickich zamieszkujących od wieków ten teren. Łęczycanie, tak jak wszystkie ludy lechickie, przywykli od wieków rządzić się miejscowym, własnym obyczajem. Mając to na uwadze -  Władysław Jagiełło utrzymywał w tej ziemi osobnego namiestnika czyli starostę, a szlachta łęczycka jeszcze w roku 1418 ustanowiła sobie oddzielne prawa z 27 artykułów p. t. Constitutiones Terrae Lanciciensis generales.

   Ziemia Łęczycka, obok Ziemi Sieradzkiej, przez wieki stanowiła łącznik pomiędzy Śląskiem, Małopolską, Wielkopolską oraz Mazowszem. Łęczycanie i Sieradzanie jako ogniwa spajające ludność pozostałych dzielnic Polski szybko utracili pozycje samoistnych grup etnograficznych. Zdaniem J. Bystronia, główna linia niwelacji Łęczycan polegała na przejmowaniu przez nich kultury i języka od sąsiadujących z nimi Wielkopolan i Mazurów (Mazowszan). Dodatkowo, Ziemia Łęczycka już od XIII wieku podlegała dużemu  napływowi osadników z terenu Wielkopolski i Kujaw. Natomiast w późniejszych wiekach zaobserwować można tu coraz większe wpływy dynamicznie rozwijającego się Mazowsza. 

   Mundur sejmowy tego województwa był taki sam jak w przypadku Sieradzkiego i Gnieźnieńskiego, t. j. kontusz karmazynowy z wyłogami granatowymi i biały żupan.

   Tak więc, obszar obecnej gminy Koluszki traktować należy jako teren wpływów  zarówno Łęczycan jak i Mazurów Właściwych (czyli Mazowszan zamieszkujących zachodnią część Mazowsza). 

Bibliografia:
Z. Gloger Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903 r.
J. Józefecki i M. Piekut Zarys dziejów Jeżowa, Łowicz 1985 r.
S. M. Zajączkowski Uwagi nad kształtowaniem granic przedrozbiorowego województwa łęczyckiego, Kutnowski Biuletyn Muzealny nr 1, Kutno 2002 r.